Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, κεφ. 39

Ακρόπολη, Καρυάτιδες, πηγή φωτογραφίας

κεφ. 39 – Ερμηνευτικά σχόλια

«Διαφέρομεν δὲ καὶ ταῖς τῶν πολεμικῶν μελέταις τῶν ἐναντίων τοῖσδε».

Ο ρήτορας συγκρίνει την Αθήνα στα στρατιωτικά. Η σύγκριση με τη Σπάρτη είναι πλέον ανοιχτή, δε χρησιμοποιεί υπαινιγμούς. Η Αθήνα αναδεικνύεται ανώτερη. Η αναφορά στη στρατιωτική δύναμη της Αθήνας είναι επιβεβλημένη μια και βρίσκονται ήδη σε πόλεμο με τη Σπάρτη και αποτελεί μέρος του Επιταφίου λόγου που εκφωνείται για τους πρώτους νεκρούς του πολέμου.

«τήν τε γὰρ πόλιν κοινὴν παρέχομεν, καὶ οὐκ ἔστιν ὅτε ξενηλασίαις ἀπείργομέν τινα ἢ μαθήματος ἢ θεάματος, ὃ μὴ κρυφθὲν ἄν τις τῶν πολεμίων ἰδὼν ὠφεληθείη, πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τὸ πλέον καὶ ἀπάταις ἢ τῷ ἀφ' ἡμῶν αὐτῶν ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ»·

Η Αθήνα ήταν ανοιχτή πόλη για όλους σε αντίθεση με τη Σπάρτη, στην οποία ίσχυε ο νόμος της ξενηλασίας (απελάσεις ξένων). Πρόκειται για πρακτική να διαφυλάξει τα μυστικά της. Οι νέοι Σπαρτιάτες μόνο με άδεια είχαν το δικαίωμα να επισκεφθούν άλλες πόλεις. Ο ρήτορας τονίζει τη ζοφερή πραγματικότητα της Σπάρτης σε αντίθεση με την πόλη των Αθηνών που αποτελούσε σχολείο της Ελλάδας, όπως θα τονίσει σε επόμενο κεφ. Πράγματι η Αθήνα αποτελούσε πνευματικό κέντρο και πόλο έλξης για ρήτορες, φιλοσόφους σοφιστές κ.ά. Η διαρκής προετοιμασία των Σπαρτιατών και τα τεχνάσματα είχε στόχο την καλλιέργεια της πολεμικής αρετής, πράγμα που πετύχαιναν οι Αθηναίοι «εὐψύχῳ».

«καὶ ἐν ταῖς παιδείαις οἱ μὲν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει εὐθὺς νέοι ὄντες τὸ ἀνδρεῖον μετέρχονται, ἡμεῖς δὲ ἀνειμένως διαιτώμενοι οὐδὲν ἧσσον ἐπὶ τοὺς ἰσοπαλεῖς κινδύνους χωροῦμεν».

Οι Αθηναίοι «ἀνειμένως διαιτώμενοι» επιτυγχάνουν την πολεμική αρετή. Ζουν δηλ. άνετα σε καιρό ειρήνης και δεν κουράζονται προκαταβολικά όπως οι αντίπαλοι Σπαρτιάτες που με αυστηρή πειθαρχία από την παιδική τους ηλικία ακόμη επιδιώκουν να γίνουν ανδρείοι θυσιάζοντας όλες τις χαρές της ζωής. Ο Περικλής τονίζει με τα μελανότερα χρώματα τον τρόπο ζωής στη Σπάρτη, γιατί σε περίπτωση νίκης τους θα επέβαλλαν τα ίδια στους Αθηναίους. Επομένως, πρέπει να τονώσει το ηθικό τους, να τους δώσει θάρρος.

«τεκμήριον δέ· οὔτε γὰρ Λακεδαιμόνιοι καθ' ἑαυτούς, μεθ' ἁπάντων δὲ ἐς τὴν γῆν ἡμῶν στρατεύουσι, τήν τε τῶν πέλας αὐτοὶ ἐπελθόντες οὐ χαλεπῶς ἐν τῇ ἀλλοτρίᾳ τοὺς περὶ τῶν οἰκείων ἀμυνομένους μαχόμενοι τὰ πλείω κρατοῦμεν. ἁθρόᾳ τε τῇ δυνάμει ἡμῶν οὐδείς πω πολέμιος ἐνέτυχε διὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦ τε ἅμα ἐπιμέλειαν καὶ τὴν ἐν τῇ γῇ ἐπὶ πολλὰ ἡμῶν αὐτῶν ἐπίπεμψιν· ἢν δέ που μορίῳ τινὶ προσμείξωσι, κρατήσαντές τέ τινας ἡμῶν πάντας αὐχοῦσιν ἀπεῶσθαι καὶ νικηθέντες ὑφ' ἁπάντων ἡσσῆσθαι».

Ο Περικλής προσπαθεί να μειώσει τα ανδραγαθήματα των Σπαρτιατών στον πόλεμο με το επιχείρημα πως εκστρατεύουν με όλους τους συμμάχους, ενώ οι Αθηναίοι μόνοι τους. Πάντως και οι Αθηναίοι έχουν δεχθεί βοήθεια στο παρελθόν, πράγμα που αποσιωπά ο Περικλής, τονίζοντας πως αποτελούν ψεύδη των Σπαρτιατών όσα ισχυρίζονται για τη δύναμή τους στον πόλεμο.

«καίτοι εἰ ῥᾳθυμίᾳ μᾶλλον ἢ πόνων μελέτῃ καὶ μὴ μετὰ νόμων τὸ πλέον ἢ τρόπων ἀνδρείας ἐθέλομεν κινδυνεύειν, περιγίγνεται ἡμῖν τοῖς τε μέλλουσιν ἀλγεινοῖς μὴ προκάμνειν, καὶ ἐς αὐτὰ ἐλθοῦσι μὴ ἀτολμοτέρους τῶν αἰεὶ μοχθούντων φαίνεσθαι»

Οι Αθηναίοι δεν εξαναγκάζονται από τη σκληρή νομοθεσία όπως οι αντίπαλοι, αποδέχονται τον κίνδυνο, αισθάνονται το χρέος τους προς την πατρίδα και πράττουν όσα πρέπει. Ωστόσο τους απομένει το κέρδος να αγωνιστούν όταν πρέπει και όχι σε όλη τους τη ζωή. Δείχνουν την ίδια γενναιότητα με τους Σπαρτιάτες που αγωνίζονται πειθαρχούν κουράζονται από παιδιά, για να γίνουν γενναίοι πολεμιστές.

«καὶ ἔν τε τούτοις τὴν πόλιν ἀξίαν εἶναι θαυμάζεσθαι καὶ ἔτι ἐν ἄλλοις».

Με τη φράση αυτή ανακεφαλαιώνει και μεταβαίνει στα επόμενα.

Διάγραμμα κεφαλαίου 39

	Αθήνα	Σπάρτη
στα πολεμικά	διαφέρουμε	από τους αντιπάλους
α) αντιμετώπιση ξένων	ανοιχτή πόλη	ξενηλασία για στρατιωτική ασφάλεια
αιτιολόγηση, στρατιωτική εκπαίδευση	ευψυχία	προετοιμασία και τεχνάσματα
β) εκπαίδευση, ανατροφή	ζώντας άνετα	επίπονη άσκηση
στρατιωτικές επιχειρήσεις –αποδείξεις
α) επιδρομές	νικούμε μόνοι μας	εκστρατεύουν με τους συμμάχους
β) στρατιωτικές δυνάμεις	ταυτόχρονη φροντίδα ναυτικού και στρατού ξηράς (δεν αντιμετώπισαν όλη τη δύναμή μας)
γ) στάση απέναντι στους κινδύνους	τρόπος ζωής η ανδρεία	νόμος
συμπέρασμα	δεν κουραζόμαστε προκαταβολικά	μοχθούν ασταμάτητα