Εισαγωγή στα ρητορικά κείμενα : Η ρητορική στην αρχαία Ελλάδα

ο λόφος της Πνύκας, βήμα του ρήτορα

Α′. Η φυσική ρητορεία

φυσική ευγλωττία διαθέτουν

o   ομηρικοί αγορητές : «μύθων τε ῥητήρ ἔργων τε πρηκτήρ», Νέστωρ

o   ποιητές : Σόλων, Πίνδαρος

o   αγορητές στην Ιστορία του Ηροδότου

στην Αθήνα

o   δημοκρατία, «ισηγορία» : δυνατότητα αξιοποίησης του φυσικού ταλάντου

o   σπουδαίοι ρήτορες : Θεμιστοκλής, Περικλής

Β′. Η γέννηση της συστηματικής ρητορείας

o   συστηματική ρητορεία : γνώση των κανόνων και άσκηση

o   Σικελία, μετά το 466 : επικράτηση δημοκρατικών καθεστώτων

o   δημιουργοί και δάσκαλοι της ρητορικής : Κόραξ και Τεισίας (διαίρεση του ρητορικού λόγου σε μέρη, χρήση πιθανών λογικών επιχειρημάτων)

Γ΄. Ρητορεία και σοφιστική

o   ευνοϊκές συνθήκες (συνελεύσεις, δικαστήρια) της δημοκρατικής Αθήνας  για τους σοφιστές (Πρωταγόρας, Πρόδικος)

o   Γοργίας ο Λεοντίνος

-          πολιτική και επιδεικτική ρητορεία

-          σημασία της συγκυρίας («καιρός»)

-          «γοργίεια» σχήματα (πάρισα, ομοιοτέλευτα, παρηχήσεις, αντιθέσεις κ.λπ.) με σκοπό τον εντυπωσιασμό

o   αποδοκιμασία της ρητορικής από τον Πλάτωνα

-          άρνηση αντικειμενικής γνώσης, αλήθειας και ηθικής - Γοργίας

-          «δισσοὶ λόγοι» - Πρωταγόρας

-          η ρητορική ως «πειθοῦς δημιουργός» εκθέτει τα«εἰκότα»

-          συμπέρασμα : χρήση της ρητορικής για στρεψοδικία και δημαγωγία

-          Πλάτων : η ρητορική όργανο απάτης, δεν αποτελεί επιστήμη

o   Ισοκράτης

-          επικριτής των τεχνασμάτων των επαγγελματιών της ρητορικής

-          παιδευτική αξία της ρητορικής : γενική πνευματική καλλιέργεια, μέσο αγωγής με πρακτικούς πολιτικούς στόχους («φιλοσοφία»)

Ε΄. Τα είδη του αττικού ρητορικού λόγου

o   συμβουλευτικοί λόγοι

-          εκφώνηση στις συνελεύσεις του λαού

-          παροχή συμβουλών για το μέλλον (προτροπή, αποτροπή)

-          Εκκλησία του Δήμου : αποφάσεις για κήρυξη πολέμου, υπογραφή ειρήνης, σύναψη και διάλυση συμμαχίας, ψήφιση νόμων, δημόσια οικονομικά

-          δικαίωμα Αθηναίου πολίτη

-          τόπος συνεδρίασης : Πνύκα, Αγορά, Θέατρο Διονύσου

-          λήψη απόφασης με χειροτονία

o   δικανικοί λόγοι

-          εκφώνηση στα δικαστήρια : κατηγορίες ή απολογίες

-          Δικαστήρια : Άρειος Πάγος, Βουλή / Εκκλησία του Δήμου, Ηλιαία

-          Ηλιαία : δικαστήριο κληρωτών ενόρκων (Αθηναίοι πολίτες άνω των 30 ετών δίχως εκκρεμείς κατηγορίες εναντίον τους, ημερήσια αποζημίωση, αγόρευση με κλεψύδρα, μυστική ψηφοφορία)

-          λογογράφοι : έμπειροι δικανικοί ρήτορες έγραφαν δικανικούς λόγους επί πληρωμή - Λυσίας

o   επιδεικτικοί λόγοι

-          εκφώνηση σε γιορτές και συγκεντρώσεις

-          εγκώμια ή επικρίσεις πράξεων και προσώπων

-          Ισοκράτης

Στ΄. Τα μέρη του ρητορικού λόγου

o   Προοίμιον

-          ενημέρωση για το θέμα

-          εξασφάλιση εύνοιας και προσοχής

-          συνήθως έπεται η πρόθεσις, σύντομη έκθεση του θέματος

o   Διήγησις

-          έκθεση γεγονότων με σαφήνεια και πειστικότητα

-          τονισμός ευνοϊκών στοιχείων και μείωση ασύμφορων, αναφορά ασήμαντων στοιχείων που συμφέρουν

-          δεν υπάρχει πάντα

o   Πίστις

-          άτεχνες αποδείξεις :  αντικειμενικά πειστήρια (νόμοι, μαρτυρικές καταθέσεις, όρκοι και έγγραφα όπως συμβόλαια, διαθήκες κ.λπ.)

-          έντεχνες αποδείξεις (επινόηση του ρήτορα)

α) ενθυμήματα : βραχυλογικοί συλλογισμοί που οδηγούν σε συμπεράσματα (αν είναι ακριβή τα δεδομένα, είναι ακριβή και τα συμπεράσματα), στηρίζονται σε «κοινούς τόπους»

 β) παραδείγματα ιστορικά ή πλαστά (αποτελούν ενδείξεις κι όχι αποδείξεις)

γ) γνώμες, αποφθέγματα γενικού χαρακτήρα

δ) ήθη – ηθοποιία (ρήτορα, αντιπάλου, ακροατή) : προσπάθεια του ρήτορα να παρουσιαστεί ως έντιμος, να μειώσει ηθικά τον αντίπαλο και να προσεταιρισθεί τους ακροατές

ε) πάθη – παθοποιία : προσπάθεια διέγερσης συναισθημάτων των ακροατών

o   Επίλογος

-          ανάμνηση : ανακεφαλαίωση

-          παθοποιία (προτροπή ή αποτροπή)