Θεωρία
των ιδεών – αναβαθμοί γνώσης – οι φιλόσοφοι
Στην «Πολιτεία» στο 2ο βιβλίο, όπως διεξάγεται ο
διάλογος ανάμεσα στο Σωκράτη και στους δύο αδερφούς του Πλάτωνα, Γλαύκωνα και
Αδείμαντο, οδηγούμαστε στην ακριβή σύλληψη του προβλήματος. Από τη φύση της δικαιοσύνης
και της αδικίας θα αποδειχθεί η υπεροχή της πρώτης, σαν αγαθού που μόνο του
φέρνει την ευτυχία. Ο Σωκράτης προτείνει να πραγματευθούν το δύσκολο πρόβλημα,
όχι μέσα στα όρια της ατομικής ζωής, αλλά στα μεγαλύτερα πλαίσια του κράτους. Το
επόμενο μέρος , καθώς και το 4ο βιβλίο αφιερώνεται σε ένα διανοητικό πείραμα, να παρακολουθήσουν
την εξέλιξη μιας πόλης από τις πρωτόγονες αρχές της και, καθώς θα προχωρά η γένεσή της, να
διερευνούν το ρόλο της δικαιοσύνης μέσα σ’ αυτήν. Αυτή η θεωρητική κατασκευή
κράτους, έρχεται σε αντίθεση με τη σοφιστική.
Στη θεωρητική οικοδόμηση του πλατωνικού κράτους την
πρώτη θέση πιάνει η τάξη των φυλάκων, που από αυτή βγαίνει η τάξη των αρχόντων.
Από την αρχή αρχή τα προβλήματα της παιδείας κατέχουν το κέντρο. Μπροστά στις δύο
τάξεις, η Τρίτη, η τάξη των δημιουργών περνά τελείως στο πίσω πλάνο. Γι’ αυτό
έχουν κατηγορήσει τον Πλάτωνα συχνά, ότι αυτός, άμοιρος από κοινωνικό αίσθημα,
έμεινε αδιάφορος στους τύπους ζωής των πολλών. Το να ισχυριστούμε όμως μαζί με
τον W. Fite ότι τα σχέδια του Πλάτωνα ξεφύτρωσαν από την
ιδεολογία μιας «αργόσχολης τάξης» που περιφρονούσε το λαό, αποτελεί ανεύθυνη
αδικία. Δεν υπάρχει πουθενά σε ολόκληρο τον Πλάτωνα χωρίο που να λέει ότι αξίζει
να κυνηγά κανείς τη δύναμη για το ατομικό ή ταξικό συμφέρον. Άλλωστε στην
ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα, οι τρεις τάξεις δεν αποτελούν κάστες με αυστηρά
σύνορα, αλλά δηλώνουν τη θέση στην οποία τοποθετείται ο καθένας χάρη στις ικανότητές
του. Ο συγγραφέας παίρνει σαν δεδομένο τις ατομικές ικανότητες και τις χρησιμοποιεί
με τον καλύτερο τρόπο, εντάσσοντάς τις σε ένα μόνιμο σύστημα.
Η τριχοτόμηση του πολιτεύματος παραλληλίζεται με τα
τρία μέρη της ψυχής της πλατωνικής ψυχολογίας :
άρχοντες ---------------- λογιστικόν
--------------------σοφία
φύλακες -----------------θυμοειδές
--------------------ανδρεία
δημιουργοί --------------επιθυμητικόν-----------------σωφροσύνη
Η τέταρτη βασική αρετή είναι η δικαιοσύνη που βρίσκεται
με σε όλα και πάνω απ’ όλα, γιατί υποδείχνει σε κάθε τμήμα τη σωστή θέση του
και συγκρατεί την αρμονία του συνόλου.
Στο τέλος του 6ου βιβλίου ο Πλάτωνας την
ιδέα του αγαθού σαν πηγή πνευματικής ύπαρξης, που δίνει στα νοητά αντικείμενα
την αλήθεια και στον άνθρωπο που βρίσκεται στο δρόμο της γνώσης τη δυνατότητα
να τα συλλάβει, τη συγκρίνει με τον ήλιο, που επιτρέπει στα πράγματα να
γεννιούνται μέσα στον ορατό κόσμο, μας δημιουργεί όμως χάρη στο φως την
προϋπόθεση να τα βλέπουμε. Έτσι η ιδέα του αγαθού είναι ανώτερη από όλες τις άλλες
ιδέες, οι οποίες την τοποθετούν πάνω από τον κόσμο των ιδεών σαν την πιο
κατάλληλη θέση ύπαρξης.
Βάση της φιλοσοφίας του Πλάτωνα είναι η περί ιδεών
θεωρία του. Οι ιδέες συνιστούν την ουσία του κόσμου, είναι αιώνιες και
αμετάβλητες, ενώ τα φαινόμενα του αισθητού κόσμου είναι μεταβλητά και εφήμερα,
ευρίσκονται σε διαρκή γένεση και φθορά. Η ύπαρξη των ιδεών επηρεάζει την ύπαρξη
των αισθητών όντων, χωρίς να συμβαίνει το αντίστροφο. Τα αισθητά όντα αντλούν
τη μορφή τους από τις ιδέες και έχουν διπλή σχέση προς τις ιδέες. Από το ένα
μέρος παρουσιάζουν ομοιότητα μετέχοντα στις ιδέες, από το άλλο μέρος, όμως, χωρίζονται από αυτές εξαιτίας της ατέλειάς τους.
Ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί τους όρους «μετοχή» και «χωρισμός», για να δηλώσει τη
διπλή αυτή σχέση. Η ψυχή προσβλέπουσα σε αυτές δια της αναμνήσεως, γνωρίζει τα
όντα, γιατί αναγνωρίζει σ’ αυτά τις εικόνες των ιδεών.
Ο Πλάτωνας κάνει λόγο για την ύπαρξη δύο κόσμων,
του αισθητού και του νοητού : α) ο κόσμος της αίσθησης, της μεταβολής και του
γίγνεσθαι, β) ο κόσμος των ιδεών, που βρίσκεται πέρα και υπεράνω του κόσμου των
φυσικών αντικειμένων και είναι εκτός χώρου και χρόνου.
Αναβαθμοί γνώσης : κάθε μέρος διχοτομείται ξανά σε σχέση με τα κύρια
μέρη, κι έτσι διαγράφονται τέσσερις αναβαθμοί, η Δοξασία, με βάση τις εικόνες
του ίσκιου (εικασία), η εμπιστοσύνη στην άμεση αντίληψη των αισθήσεων (πίστις),
οι ενέργειες του λογικού που στηρίζονται σε ορατές μορφές (διάνοια, παράδειγμα
η γεωμετρία, τελευταία βαθμίδα, η θέαση στον κόσμο του απόλυτου, η οποία
αποκτήθηκε με τη διαλεκτική (νόησις). Στο 7ο βιβλίο ο Πλάτωνας
παρουσιάζει την αλληγορία του σπηλαίου. Στον πέμπτο αναβαθμό ξαναγυρνούν οι φωτισμένοι
στη σπηλιά, για να επιδράσουν πάνω σε άλλους χάρη στη γνώση τους. Αυτή η
επιστροφή αποτελεί σκληρό καθήκον και αντιστοιχεί στην ηθική αναγκαιότητα, που
αναγκάζει το φιλόσοφο να περάσει από την ευτυχία του θεωρητικού βίου στον
ενεργητικό βίο της πολιτειακής ζωής.
Ο φιλόσοφος σπάζει τα δεσμά της αφροσύνης και της πραγματικότητας
σχηματισμένης από συνήθεια και φτάνει στην ενατένιση του αγαθού. Πρέπει να
γίνει ο απελευθερωτής των δεσμωτών που μένουν στον κόσμο των σκιών με όργανό
του την παιδεία. Η παιδεία είναι η καθοδήγηση του θείου στοιχείου που ενυπάρχει
μέσα στον άνθρωπο προς την αληθινή περιοχή του όντος και προϋποθέτει την
αποκάθαρση της ψυχής από τις γήινες απολαύσεις της. Έπειτα από όλα αυτά η πόλη
θα ευτυχήσει να έχει άρχοντες που δε θα θεωρούν την άσκηση της αρχής ως μέσο
για πλουτισμό και για εξυπηρέτηση των προσωπικών τους συμφερόντων, πράγμα που
γίνεται στις υπάρχουσες πολιτείες, αλλά ως αναγκασμό απαραίτητο για την
εξασφάλιση της κοινής ευδαιμονίας για όλη την πόλη.
πηγές
Albin Lesky, «Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας»
Κ.Α. Γεωργούλη, «Πλάτωνος Πολιτεία»
Λ. Μπαρτζελιώτη, «Αίσθηση και Επιστήμη»
Λ. Μπαρτζελιώτη, «Φιλοσοφία και επιστημονική έρευνα»
