Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, κεφ. 40

Ερέχθειο, Νοτιοδυτική άποψη, πηγή φωτογραφίας

κεφ. 40 – Ερμηνευτικά σχόλια

Στο κεφ. 40 ο Θουκυδίδης επαινεί τον χαρακτήρα των Αθηναίων (τρόποι). Συγκεκριμένα αναφέρεται στη σχέση του Αθηναίου με την τέχνη και την πνευματική ζωή, τη φιλοσοφία και την ανδρεία, τον τρόπο αντιμετώπισης της φτώχειας, τα χαρακτηριστικά του Αθηναίου στα πολιτικά πράγματα και την ευεργετική του διάθεση. Ο πολίτης της Αθήνας εναρμονίζει όλα όσα φαίνονται αντίθετα, συνδυάζει στοιχεία αντινομικά μεταξύ τους. Ο έπαινος της Αθήνας συνεχίζεται, αλλά σταματάει πια η σύγκριση με τη Σπάρτη. Η Αθήνα υψώνεται ανυπέρβλητη, ανώτερη από όλες τις  πόλεις.

«Φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ' εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας»·

Η Αθήνα συνδυάζει την καλαισθησία με τη λιτότητα, τη σοφία με την ανδρεία, την τέχνη με την επιστήμη, τη θεωρία με την πράξη. Η αίσθηση του ωραίου λείπει από τη Σπάρτη, ενώ στην Ασία (Πέρσες) υπάρχουν ογκώδη οικοδομήματα. Βέβαια και στην Αθήνα τα δημόσια κτίρια δεν είναι λιτά. Κάποιοι μελετητές ισχυρίζονται πως ο ρήτορας αναφέρεται σε ιδιωτικά κτίρια και όχι σε δημόσια, επίσης η λιτότητα σχετίζεται με την αττική τέχνη (αντίθεση με τη χλιδή και την πολυτέλεια της Ασίας). Πολλοί (Βοιωτοί, Πελοποννήσιοι κ.ά.) πάντως, πίστευαν πως η πνευματική καλλιέργεια, η ενασχόληση με τις τέχνες και τα γράμματα κάνει τους άνδρες νωθρούς και μαλθακούς, άτολμους στις πολεμικές επιχειρήσεις. Αντίθετα οι Αθηναίοι ενώ καταγίνονται με το πνεύμα τους δε γίνονται μαλθακοί, αντίθετα είναι γενναίοι στον πόλεμο.

«πλούτῳ τε ἔργου μᾶλλον καιρῷ ἢ λόγου κόμπῳ χρώμεθα, καὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁμολογεῖν τινὶ αἰσχρόν, ἀλλὰ μὴ διαφεύγειν ἔργῳ αἴσχιον».

Καταδικάζεται η φτώχεια και τονίζεται η θετική αξία του πλούτου. Ο Περικλής παρουσιάζει μια πρωτοποριακή για την εποχή του άποψη. Ενώ η εργασία αποτελούσε αντικείμενο περιφρόνησης (γι’ αυτό ασχολούνται οι δούλοι με αυτή), στο χωρίο αυτό ο Περικλής εξαίρει τη σημασία της. Μια εξήγηση θα ήταν να σκεφθούμε πως αναφέρεται στις επαγγελματικές και ιδίως στις επιχειρηματικές δραστηριότητες του Αθηναίου πολίτη. Γενικά παρουσιάζει ένα νέο σύστημα αξιών και ο πλούτος έχει θετική σημασία, αφού ενεργοποιεί τον άνθρωπο, για να ξεφύγει από τη φτώχεια. Επομένως η άνθιση των γραμμάτων και των τεχνών συμβαδίζει με την οικονομική ανάπτυξη.

«ἔνι τε τοῖς αὐτοῖς οἰκείων ἅμα καὶ πολιτικῶν ἐπιμέλεια, καὶ ἑτέροις πρὸς ἔργα τετραμμένοις τὰ πολιτικὰ μὴ ἐνδεῶς γνῶναι· μόνοι γὰρ τόν τε μηδὲν τῶνδε μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα, ἀλλ' ἀχρεῖον νομίζομεν, καὶ οἱ αὐτοὶ ἤτοι κρίνομέν γε ἢ ἐνθυμούμεθα ὀρθῶς τὰ πράγματα, οὐ τοὺς λόγους τοῖς ἔργοις βλάβην ἡγούμενοι, ἀλλὰ μὴ προδιδαχθῆναι μᾶλλον λόγῳ πρότερον ἢ ἐπὶ ἃ δεῖ ἔργῳ ἐλθεῖν».

Ο Αθηναίος ασχολείται και με τις ιδιωτικές του υποθέσεις και με τα κοινά. Ο Πλάτων στον Πρωταγόρα κάνει λόγο για το μάθημα της πολιτικής τέχνης, την ευβουλία, δηλ. το συνδυασμό ιδιωτικών και δημοσίων υποθέσεων : «Το μάθημα [το οποίο διδάσκω] είναι η εὐβουλία, η σωστή σκέψη και λήψη αποφάσεων τόσο για τα θέματα που αφορούν τα οἰκεῖα, την ιδιωτική ζωή, πώς δηλαδή να διευθετεί κανείς με τον καλύτερο τρόπο τα ζητήματα του οἴκου του, όσο και για τα θέματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι κανείς όσο γίνεται πιο ικανός να πράξει και να μιλήσει για τα πολιτικά θέματα». Ο παλαιότερος νόμος του Σόλωνα θεωρούσε άχρηστο τον πολίτη που δε συμμετείχε στα κοινά και τιμωρούνταν με στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων. Οι Αθηναίοι που εντάσσουν το διάλογο στην καθημερινότητά τους (στην αγορά, στην Εκκλησία του δήμου, στο θέατρο κλπ), συμμετέχουν στα κοινά και γίνονται υπεύθυνοι πολίτες, συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων ενεργά (αντίθεση : στη Σπάρτη δια βοής) και γενικά ήταν πολυπράγμονες. Ήταν ταυτόχρονα άνθρωποι και των λόγων και των έργων.

«διαφερόντως γὰρ δὴ καὶ τόδε ἔχομεν ὥστε τολμᾶν τε οἱ αὐτοὶ μάλιστα καὶ περὶ ὧν ἐπιχειρήσομεν ἐκλογίζεσθαι· ὃ τοῖς ἄλλοις ἀμαθία μὲν θράσος, λογισμὸς δὲ ὄκνον φέρει. κράτιστοι δ' ἂν τὴν ψυχὴν δικαίως κριθεῖεν οἱ τά τε δεινὰ καὶ ἡδέα σαφέστατα γιγνώσκοντες καὶ διὰ ταῦτα μὴ ἀποτρεπόμενοι ἐκ τῶν κινδύνων.

Οι Αθηναίοι ενώ γνωρίζουν τους κινδύνους, διατηρούν το θάρρος τους και αφού πρώτα αξιολογήσουν τον κίνδυνο, αποφασίζουν να αγωνιστούν και να θυσιαστούν για την πατρίδα, εάν χρειαστεί. Αντίθετα  για άλλους η εκ των προτέρων γνώση οδηγεί σε θράσος ή σε δισταγμό.

«καὶ τὰ ἐς ἀρετὴν ἐνηντιώμεθα τοῖς πολλοῖς · οὐ γὰρ πάσχοντες εὖ, ἀλλὰ δρῶντες κτώμεθα τοὺς φίλους. βεβαιότερος δὲ ὁ δράσας τὴν χάριν ὥστε ὀφειλομένην δι' εὐνοίας ᾧ δέδωκε σῴζειν· ὁ δὲ ἀντοφείλων ἀμβλύτερος, εἰδὼς οὐκ ἐς χάριν, ἀλλ' ἐς ὀφείλημα τὴν ἀρετὴν ἀποδώσων. καὶ μόνοι οὐ τοῦ ξυμφέροντος μᾶλλον λογισμῷ ἢ τῆς ἐλευθερίας τῷ πιστῷ ἀδεῶς τινὰ ὠφελοῦμεν».

Δεν υπάρχει ιδιοτέλεια, υπολογισμός του συμφέροντος στις σχέσεις των Αθηναίων με τους άλλους. Έρχονται αρωγοί στους αδυνάτους, είναι αλτρουιστές, ανυστερόβουλοι. Γενικά συμπαραστέκονται στους αδικημένους. Ο ρήτορας δε γίνεται πειστικός, εξαιτίας της συμπεριφοράς των Αθηναίων προς τους συμμάχους –υποτελείς που αποστάτησαν (Μυτιληναίοι, Μήλιοι κλπ).

Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, κεφ. 39

Ακρόπολη, Καρυάτιδες, πηγή φωτογραφίας

κεφ. 39 – Ερμηνευτικά σχόλια

«Διαφέρομεν δὲ καὶ ταῖς τῶν πολεμικῶν μελέταις τῶν ἐναντίων τοῖσδε».

Ο ρήτορας συγκρίνει την Αθήνα στα στρατιωτικά. Η σύγκριση με τη Σπάρτη είναι πλέον ανοιχτή, δε χρησιμοποιεί υπαινιγμούς. Η Αθήνα αναδεικνύεται ανώτερη. Η αναφορά στη στρατιωτική δύναμη της Αθήνας είναι επιβεβλημένη μια και βρίσκονται ήδη σε πόλεμο με τη Σπάρτη και αποτελεί μέρος του Επιταφίου λόγου που εκφωνείται για τους πρώτους νεκρούς του πολέμου.

«τήν τε γὰρ πόλιν κοινὴν παρέχομεν, καὶ οὐκ ἔστιν ὅτε ξενηλασίαις ἀπείργομέν τινα ἢ μαθήματος ἢ θεάματος, ὃ μὴ κρυφθὲν ἄν τις τῶν πολεμίων ἰδὼν ὠφεληθείη, πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τὸ πλέον καὶ ἀπάταις ἢ τῷ ἀφ' ἡμῶν αὐτῶν ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ»·

Η Αθήνα ήταν ανοιχτή πόλη για όλους σε αντίθεση με τη Σπάρτη, στην οποία ίσχυε ο νόμος της ξενηλασίας (απελάσεις ξένων). Πρόκειται για πρακτική να διαφυλάξει τα μυστικά της. Οι νέοι Σπαρτιάτες μόνο με άδεια είχαν το δικαίωμα να επισκεφθούν άλλες πόλεις. Ο ρήτορας τονίζει τη ζοφερή πραγματικότητα της Σπάρτης σε αντίθεση με την πόλη των Αθηνών που αποτελούσε σχολείο της Ελλάδας, όπως θα τονίσει σε επόμενο κεφ. Πράγματι η Αθήνα αποτελούσε πνευματικό κέντρο και πόλο έλξης για ρήτορες, φιλοσόφους σοφιστές κ.ά. Η διαρκής προετοιμασία των Σπαρτιατών και τα τεχνάσματα είχε στόχο την καλλιέργεια της πολεμικής αρετής, πράγμα που πετύχαιναν οι Αθηναίοι «εὐψύχῳ».

«καὶ ἐν ταῖς παιδείαις οἱ μὲν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει εὐθὺς νέοι ὄντες τὸ ἀνδρεῖον μετέρχονται, ἡμεῖς δὲ ἀνειμένως διαιτώμενοι οὐδὲν ἧσσον ἐπὶ τοὺς ἰσοπαλεῖς κινδύνους χωροῦμεν».

Οι Αθηναίοι «ἀνειμένως διαιτώμενοι» επιτυγχάνουν την πολεμική αρετή. Ζουν δηλ. άνετα σε καιρό ειρήνης και δεν κουράζονται προκαταβολικά όπως οι αντίπαλοι Σπαρτιάτες που με αυστηρή πειθαρχία από την παιδική τους ηλικία ακόμη επιδιώκουν να γίνουν ανδρείοι θυσιάζοντας όλες τις χαρές της ζωής. Ο Περικλής τονίζει με τα μελανότερα χρώματα τον τρόπο ζωής στη Σπάρτη, γιατί σε περίπτωση νίκης τους θα επέβαλλαν τα ίδια στους Αθηναίους. Επομένως, πρέπει να τονώσει το ηθικό τους, να τους δώσει θάρρος.

«τεκμήριον δέ· οὔτε γὰρ Λακεδαιμόνιοι καθ' ἑαυτούς, μεθ' ἁπάντων δὲ ἐς τὴν γῆν ἡμῶν στρατεύουσι, τήν τε τῶν πέλας αὐτοὶ ἐπελθόντες οὐ χαλεπῶς ἐν τῇ ἀλλοτρίᾳ τοὺς περὶ τῶν οἰκείων ἀμυνομένους μαχόμενοι τὰ πλείω κρατοῦμεν. ἁθρόᾳ τε τῇ δυνάμει ἡμῶν οὐδείς πω πολέμιος ἐνέτυχε διὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦ τε ἅμα ἐπιμέλειαν καὶ τὴν ἐν τῇ γῇ ἐπὶ πολλὰ ἡμῶν αὐτῶν ἐπίπεμψιν· ἢν δέ που μορίῳ τινὶ προσμείξωσι, κρατήσαντές τέ τινας ἡμῶν πάντας αὐχοῦσιν ἀπεῶσθαι καὶ νικηθέντες ὑφ' ἁπάντων ἡσσῆσθαι».

Ο Περικλής προσπαθεί να μειώσει τα ανδραγαθήματα των Σπαρτιατών στον πόλεμο με το επιχείρημα πως εκστρατεύουν με όλους τους συμμάχους, ενώ οι Αθηναίοι μόνοι τους. Πάντως και οι Αθηναίοι έχουν δεχθεί βοήθεια στο παρελθόν, πράγμα που αποσιωπά ο Περικλής, τονίζοντας πως αποτελούν ψεύδη των Σπαρτιατών όσα ισχυρίζονται για τη δύναμή τους στον πόλεμο.

«καίτοι εἰ ῥᾳθυμίᾳ μᾶλλον ἢ πόνων μελέτῃ καὶ μὴ μετὰ νόμων τὸ πλέον ἢ τρόπων ἀνδρείας ἐθέλομεν κινδυνεύειν, περιγίγνεται ἡμῖν τοῖς τε μέλλουσιν ἀλγεινοῖς μὴ προκάμνειν, καὶ ἐς αὐτὰ ἐλθοῦσι μὴ ἀτολμοτέρους τῶν αἰεὶ μοχθούντων φαίνεσθαι»

Οι Αθηναίοι δεν εξαναγκάζονται από τη σκληρή νομοθεσία όπως οι αντίπαλοι, αποδέχονται τον κίνδυνο, αισθάνονται το χρέος τους προς την πατρίδα και πράττουν όσα πρέπει. Ωστόσο τους απομένει το κέρδος να αγωνιστούν όταν πρέπει και όχι σε όλη τους τη ζωή. Δείχνουν την ίδια γενναιότητα με τους Σπαρτιάτες που αγωνίζονται πειθαρχούν κουράζονται από παιδιά, για να γίνουν γενναίοι πολεμιστές.

«καὶ ἔν τε τούτοις τὴν πόλιν ἀξίαν εἶναι θαυμάζεσθαι καὶ ἔτι ἐν ἄλλοις».

Με τη φράση αυτή ανακεφαλαιώνει και μεταβαίνει στα επόμενα.

Διάγραμμα κεφαλαίου 39

	Αθήνα	Σπάρτη
στα πολεμικά	διαφέρουμε	από τους αντιπάλους
α) αντιμετώπιση ξένων	ανοιχτή πόλη	ξενηλασία για στρατιωτική ασφάλεια
αιτιολόγηση, στρατιωτική εκπαίδευση	ευψυχία	προετοιμασία και τεχνάσματα
β) εκπαίδευση, ανατροφή	ζώντας άνετα	επίπονη άσκηση
στρατιωτικές επιχειρήσεις –αποδείξεις
α) επιδρομές	νικούμε μόνοι μας	εκστρατεύουν με τους συμμάχους
β) στρατιωτικές δυνάμεις	ταυτόχρονη φροντίδα ναυτικού και στρατού ξηράς (δεν αντιμετώπισαν όλη τη δύναμή μας)
γ) στάση απέναντι στους κινδύνους	τρόπος ζωής η ανδρεία	νόμος
συμπέρασμα	δεν κουραζόμαστε προκαταβολικά	μοχθούν ασταμάτητα