Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, κεφ. 40

Ερέχθειο, Νοτιοδυτική άποψη, πηγή φωτογραφίας

κεφ. 40 – Ερμηνευτικά σχόλια

Στο κεφ. 40 ο Θουκυδίδης επαινεί τον χαρακτήρα των Αθηναίων (τρόποι). Συγκεκριμένα αναφέρεται στη σχέση του Αθηναίου με την τέχνη και την πνευματική ζωή, τη φιλοσοφία και την ανδρεία, τον τρόπο αντιμετώπισης της φτώχειας, τα χαρακτηριστικά του Αθηναίου στα πολιτικά πράγματα και την ευεργετική του διάθεση. Ο πολίτης της Αθήνας εναρμονίζει όλα όσα φαίνονται αντίθετα, συνδυάζει στοιχεία αντινομικά μεταξύ τους. Ο έπαινος της Αθήνας συνεχίζεται, αλλά σταματάει πια η σύγκριση με τη Σπάρτη. Η Αθήνα υψώνεται ανυπέρβλητη, ανώτερη από όλες τις  πόλεις.

«Φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ' εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας»·

Η Αθήνα συνδυάζει την καλαισθησία με τη λιτότητα, τη σοφία με την ανδρεία, την τέχνη με την επιστήμη, τη θεωρία με την πράξη. Η αίσθηση του ωραίου λείπει από τη Σπάρτη, ενώ στην Ασία (Πέρσες) υπάρχουν ογκώδη οικοδομήματα. Βέβαια και στην Αθήνα τα δημόσια κτίρια δεν είναι λιτά. Κάποιοι μελετητές ισχυρίζονται πως ο ρήτορας αναφέρεται σε ιδιωτικά κτίρια και όχι σε δημόσια, επίσης η λιτότητα σχετίζεται με την αττική τέχνη (αντίθεση με τη χλιδή και την πολυτέλεια της Ασίας). Πολλοί (Βοιωτοί, Πελοποννήσιοι κ.ά.) πάντως, πίστευαν πως η πνευματική καλλιέργεια, η ενασχόληση με τις τέχνες και τα γράμματα κάνει τους άνδρες νωθρούς και μαλθακούς, άτολμους στις πολεμικές επιχειρήσεις. Αντίθετα οι Αθηναίοι ενώ καταγίνονται με το πνεύμα τους δε γίνονται μαλθακοί, αντίθετα είναι γενναίοι στον πόλεμο.

«πλούτῳ τε ἔργου μᾶλλον καιρῷ ἢ λόγου κόμπῳ χρώμεθα, καὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁμολογεῖν τινὶ αἰσχρόν, ἀλλὰ μὴ διαφεύγειν ἔργῳ αἴσχιον».

Καταδικάζεται η φτώχεια και τονίζεται η θετική αξία του πλούτου. Ο Περικλής παρουσιάζει μια πρωτοποριακή για την εποχή του άποψη. Ενώ η εργασία αποτελούσε αντικείμενο περιφρόνησης (γι’ αυτό ασχολούνται οι δούλοι με αυτή), στο χωρίο αυτό ο Περικλής εξαίρει τη σημασία της. Μια εξήγηση θα ήταν να σκεφθούμε πως αναφέρεται στις επαγγελματικές και ιδίως στις επιχειρηματικές δραστηριότητες του Αθηναίου πολίτη. Γενικά παρουσιάζει ένα νέο σύστημα αξιών και ο πλούτος έχει θετική σημασία, αφού ενεργοποιεί τον άνθρωπο, για να ξεφύγει από τη φτώχεια. Επομένως η άνθιση των γραμμάτων και των τεχνών συμβαδίζει με την οικονομική ανάπτυξη.

«ἔνι τε τοῖς αὐτοῖς οἰκείων ἅμα καὶ πολιτικῶν ἐπιμέλεια, καὶ ἑτέροις πρὸς ἔργα τετραμμένοις τὰ πολιτικὰ μὴ ἐνδεῶς γνῶναι· μόνοι γὰρ τόν τε μηδὲν τῶνδε μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα, ἀλλ' ἀχρεῖον νομίζομεν, καὶ οἱ αὐτοὶ ἤτοι κρίνομέν γε ἢ ἐνθυμούμεθα ὀρθῶς τὰ πράγματα, οὐ τοὺς λόγους τοῖς ἔργοις βλάβην ἡγούμενοι, ἀλλὰ μὴ προδιδαχθῆναι μᾶλλον λόγῳ πρότερον ἢ ἐπὶ ἃ δεῖ ἔργῳ ἐλθεῖν».

Ο Αθηναίος ασχολείται και με τις ιδιωτικές του υποθέσεις και με τα κοινά. Ο Πλάτων στον Πρωταγόρα κάνει λόγο για το μάθημα της πολιτικής τέχνης, την ευβουλία, δηλ. το συνδυασμό ιδιωτικών και δημοσίων υποθέσεων : «Το μάθημα [το οποίο διδάσκω] είναι η εὐβουλία, η σωστή σκέψη και λήψη αποφάσεων τόσο για τα θέματα που αφορούν τα οἰκεῖα, την ιδιωτική ζωή, πώς δηλαδή να διευθετεί κανείς με τον καλύτερο τρόπο τα ζητήματα του οἴκου του, όσο και για τα θέματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι κανείς όσο γίνεται πιο ικανός να πράξει και να μιλήσει για τα πολιτικά θέματα». Ο παλαιότερος νόμος του Σόλωνα θεωρούσε άχρηστο τον πολίτη που δε συμμετείχε στα κοινά και τιμωρούνταν με στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων. Οι Αθηναίοι που εντάσσουν το διάλογο στην καθημερινότητά τους (στην αγορά, στην Εκκλησία του δήμου, στο θέατρο κλπ), συμμετέχουν στα κοινά και γίνονται υπεύθυνοι πολίτες, συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων ενεργά (αντίθεση : στη Σπάρτη δια βοής) και γενικά ήταν πολυπράγμονες. Ήταν ταυτόχρονα άνθρωποι και των λόγων και των έργων.

«διαφερόντως γὰρ δὴ καὶ τόδε ἔχομεν ὥστε τολμᾶν τε οἱ αὐτοὶ μάλιστα καὶ περὶ ὧν ἐπιχειρήσομεν ἐκλογίζεσθαι· ὃ τοῖς ἄλλοις ἀμαθία μὲν θράσος, λογισμὸς δὲ ὄκνον φέρει. κράτιστοι δ' ἂν τὴν ψυχὴν δικαίως κριθεῖεν οἱ τά τε δεινὰ καὶ ἡδέα σαφέστατα γιγνώσκοντες καὶ διὰ ταῦτα μὴ ἀποτρεπόμενοι ἐκ τῶν κινδύνων.

Οι Αθηναίοι ενώ γνωρίζουν τους κινδύνους, διατηρούν το θάρρος τους και αφού πρώτα αξιολογήσουν τον κίνδυνο, αποφασίζουν να αγωνιστούν και να θυσιαστούν για την πατρίδα, εάν χρειαστεί. Αντίθετα  για άλλους η εκ των προτέρων γνώση οδηγεί σε θράσος ή σε δισταγμό.

«καὶ τὰ ἐς ἀρετὴν ἐνηντιώμεθα τοῖς πολλοῖς · οὐ γὰρ πάσχοντες εὖ, ἀλλὰ δρῶντες κτώμεθα τοὺς φίλους. βεβαιότερος δὲ ὁ δράσας τὴν χάριν ὥστε ὀφειλομένην δι' εὐνοίας ᾧ δέδωκε σῴζειν· ὁ δὲ ἀντοφείλων ἀμβλύτερος, εἰδὼς οὐκ ἐς χάριν, ἀλλ' ἐς ὀφείλημα τὴν ἀρετὴν ἀποδώσων. καὶ μόνοι οὐ τοῦ ξυμφέροντος μᾶλλον λογισμῷ ἢ τῆς ἐλευθερίας τῷ πιστῷ ἀδεῶς τινὰ ὠφελοῦμεν».

Δεν υπάρχει ιδιοτέλεια, υπολογισμός του συμφέροντος στις σχέσεις των Αθηναίων με τους άλλους. Έρχονται αρωγοί στους αδυνάτους, είναι αλτρουιστές, ανυστερόβουλοι. Γενικά συμπαραστέκονται στους αδικημένους. Ο ρήτορας δε γίνεται πειστικός, εξαιτίας της συμπεριφοράς των Αθηναίων προς τους συμμάχους –υποτελείς που αποστάτησαν (Μυτιληναίοι, Μήλιοι κλπ).