Μεταπολεμικός κόσμος – Ιστορικό πλαίσιο
ú
κρίσιμη εποχή που χαρακτηρίζεται από την πόλωση των δύο υπερδυνάμεων
ΗΠΑ και ΕΣΣΔ με τη δημιουργία ψυχροπολεμικού κλίματος
ú
εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα
ú
πολιτική αστάθεια
ú
δημοψήφισμα του 1946 με αποχή της αριστεράς – επαναφορά μοναρχίας
ú
σύρραξη κυβερνητικού στρατού και κομμουνιστών ανταρτών
ú
κυριαρχία δεξιάς
ú
οικονομική δυσπραγία
ú
αμερικανικός έλεγχος στην εξωτερική πολιτική
ú
αντιαποικιακός αγώνας της Κύπρου (1955) – μαχητικές διαδηλώσεις και
διαμαρτυρίες στην Ελλάδα
ú
1959, αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Κύπρου
Θεματικά κέντρα του διηγήματος
ú
επικράτηση κλίματος φόβου και ανασφάλειας κατά τη δεκαετία του ‘50
ú
ιδεολογική σύγχυση, διαταραγμένη ανθρώπινη ψυχολογία
Διάψευση ελπίδων
Ο μεταπολεμικός κόσμος
πίστευε σ’ ένα καλύτερο αύριο με επικράτηση ειρήνης σε ολόκληρο τον κόσμο, αλλά
διαψεύστηκε σύντομα, αφού οι πολεμικές συρράξεις συνεχίστηκαν. Ο ψυχρός πόλεμος
μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ προκάλεσε κλίμα φόβου και
αγωνίας για το ξέσπασμα του Γ’ Παγκοσμίου πολέμου. Η ανασφάλεια δημιούργησε
αρνητικά συναισθήματα στους ανθρώπους με αποτέλεσμα την ιδεολογική σύγχυση. Η
κοινωνική εξαθλίωση οδήγησε πολλούς στην αυτοκτονία, αφού δεν υπήρχε ελπίδα (τα
νέα της εφημερίδας που διαβάζει ο ήρωας).
Συναισθήματα του ήρωα
Πέρα από την εξωτερική
πραγματικότητα που παρουσιάζεται στα νέα της εφημερίδας και στο παρόν του ήρωα
στο καφενείο, στις σκέψεις του διαγράφονται τα συναισθήματά του. Διακατέχεται
από αγωνία, φόβο, ανησυχία για το μέλλον. Έχει απογοητευθεί και αυτός (όπως κι
άλλοι άνθρωποι) μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου πολέμου και η αγωνία του
κορυφώνεται στην ανάγνωση των νέων της εφημερίδας. «Σκούπισε τον ιδρώτα στο
μέτωπό του. Είχε ιδρώσει και δεν έκανε ζέστη.» «Σκεφτότανε το φόβο που έχει
μπει στις καρδιές». Και γενικά η χρήση της λέξης ελπίδα περισσότερο σχετίζεται
με την απουσία της από τη ζωή του ήρωα και των υπόλοιπων ανθρώπων. Ωστόσο, στο
τέλος ορθώνει το ανάστημά του και με την αγγελία του, διαφοροποιείται από τους άλλους
απεγνωσμένους ανθρώπους και διεκδικεί την ευτυχία για τη ζωή του.
Αφήγηση – Αφηγητής
Η αφήγηση είναι
τριτοπρόσωπη. Ο αφηγητής που ταυτίζεται με τον Αντώνη Σαμαράκη δε συμμετέχει
στην ιστορία και είναι παντογνώστης.
Γλώσσα
Ο Σαμαράκης επιλέγει τη
δημοτική, αλλά στο διήγημα εντοπίζουμε φράσεις στην καθαρεύουσα καθώς και ξένες
λέξεις. Η χρήση της καθαρεύουσας (σε κάποιες φράσεις των άρθρων της εφημερίδας
και στις αγγελίες) αναπαράγει την επίσημη γλώσσα της εποχής που
χρησιμοποιούνταν στη διοίκηση, στην εκπαίδευση και στον τύπο. Η καθαρεύουσα
ήταν η γλώσσα που επιβάλει το συντηρητικό καθεστώς. Έκδηλος είναι κι ο ειρωνικός
τόνος του συγγραφέα με τη χρήση ξένων λέξεων στα κοσμικά νέα της εφημερίδας.
Σκοπός του είναι να στηλιτεύσει τη ζωή της άρχουσας τάξης που ζει με πολυτέλεια
σε αντιδιαστολή με τους απλούς ανθρώπους που υποφέρουν από οικονομική
δυσπραγία, απώλεια ελπίδας. Ο μιμητισμός και η αλλοτρίωση των πλουσίων φαίνεται
έντονα στα νέα της εφημερίδας.
Απόψεις
[…]
είναι δύσκολο να περάσεις χωρίς να δυσανασχετήσεις στην ακατάστατη γραφή του
Αντώνη Σαμαράκη, που κατέχει τον τίτλο του πιο πολυδιαβασμένου πεζογράφου της
γενιάς του. Ένας μικροσκοπικός τόμος διηγημάτων, Ζητείται Ελπίς (1954),
του χάρισε αμέσως την επιτυχία που απλώθηκε στο πλατύτερο κοινό ιδίως από τα
1959, όταν κυκλοφόρησε το πρώτο του μυθιστόρημα, Σήμα Κινδύνου. Η
επιτυχία ολοκληρώθηκε με τον δεύτερο τόμο διηγημάτων, Αρνούμαι (1961),
και κυρίως με το δεύτερο μυθιστόρημά του Το Λάθος (1965). Όταν
[…] κυκλοφόρησε Το Διαβατήριο, ένας ακόμη τόμος με διηγήματα, ο
Σαμαράκης είχε την ικανοποίηση να βλέπει τα βιβλία του να πουλιούνται κατά
δεκάδες χιλιάδες και να είναι ο πιο πολυμεταφρασμένος μεταπολεμικός πεζογράφος
μας — αν το ρεκόρ αυτό δεν ανήκει στον Βασίλη Βασιλικό· […]
Από
την πλευρά του θέματος ο Σαμαράκης έταξε ευθύς εξ αρχής ορισμένους στόχους, και
στα είκοσι χρόνια της πεζογραφικής σταδιοδρομίας του δεν απίστησε ποτέ σ’
αυτούς· ίσα-ίσα τους εμπλούτισε, με αποτέλεσμα να εμφανίζεται σήμερα σαν
σταυροφόρος που έχει πάρει όρκο να χτυπάει μέχρι τελευταίας πνοής του τους
μισητούς εχθρούς του ανθρώπου και της ανθρωπιάς. Και είναι οι εχθροί αυτοί ο
κάθε πόλεμος, ο πυρηνικός πόλεμος, ο ολοκληρωτισμός, η εκμηδένιση του αδύναμου
μοναχικού ατόμου μέσα στους τερατικούς μηχανισμούς της εποχής μας. Από την
πλευρά της τεχνικής βασίζεται απαρέγκλιτα σε κάποιο εύρημα ή συρροή ευρημάτων
που εντυπωσιάζουν. Από την πλευρά του τρόπου με τον οποίο εκφράζει την αντίθεσή
του σε όσα καταγγέλλει, προσφεύγει πάντα στη χειρονομία. Οι ήρωες των
διηγημάτων και των μυθιστορημάτων του προβαίνουν σε κάποια χειρονομία:
ξεριζώνουν ένα δέντρο, καταστρέφουν μια εφεύρεσή τους, φυγαδεύουν εκείνον που
συλλάβανε, σκοτώνουν ένα παιδάκι που παίζει τον πόλεμο κ.ο.κ.
Δεν
είναι, λοιπόν, άστοχο αν ονομάσουμε τον Σαμαράκη πεζογράφο της κοινωνικής
συνείδησης. Και για να εκδηλώσει την εξανάστασή του ή για να κρούσει τον κώδωνα
του κινδύνου συχνά χρησιμοποιεί την ειρωνεία και το χιούμορ. Όπλο από τα πιο
αποτελεσματικά.
Αλέξανδρος
Κοτζιάς, Μεταπολεμικοί πεζογράφοι. Κριτικά κείμενα, Κέδρος, Αθήνα
1988, 142-143 (2η έκδ.).
 |
Φωτογραφία του Αντώνη Σαμαράκη από το ταξίδι του για τη
UNICEF στην Αιθιοπία το 1984
|
1.
Να εντοπίσετε τα πρόσωπα, τον τόπο και τον
χρόνο του διηγήματος.
2.
Να εντοπίσετε τις ενότητες του κειμένου και
να δώσετε από έναν πλαγιότιτλο σε καθεμία.
3.
Πώς είναι η κατάσταση που επικρατεί στην
Ελλάδα και στον κόσμο κατά τη δεκαετία του ’50, όπως παρουσιάζεται στην
εφημερίδα που διαβάζει ο ήρωας του διηγήματος;
4.
Ποιες επιπτώσεις έχει ο πόλεμος στη ζωή του
ανθρώπου και γενικότερα στην κοινωνία;
5.
Ποιες ελπίδες είχαν οι άνθρωποι για τη ζωή
μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο;
6.
Ποια είναι τα συναισθήματα του ήρωα; Να
αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
7.
Ποιος είναι ο αφηγητής;
8.
Να αιτιολογήσετε τη χρήση της καθαρεύουσας
από τον Σαμαράκη, καθώς και των ξένων λέξεων.
9.
Ποια είναι η σημασία της αγγελίας του ήρωα;
10.
Κατά τη γνώμη σας, το διήγημα είναι
επίκαιρο; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
11.
Ποιες είναι οι ελπίδες του σημερινού
ανθρώπου;
12.
Να γράψετε κι εσείς μια παρόμοια μικρή
αγγελία με αυτήν του ήρωα ξεκινώντας με το ρήμα «Ζητείται..» Συμπληρώστε με τη
φαντασία σας.
13.
Να μελετήσετε την εισαγωγή στη μεταπολεμική
λογοτεχνία και την ενότητα 8 : Η
μεταπολεμική Νεοελληνική Λογοτεχνία (1945-1967), Η Εισαγωγικά (Η πεζογραφία,
Αντώνης Σαμαράκης) στις παρακάτω ιστοσελίδες και να απαντήσετε στα ερωτήματα.
α)
Γιατί η δεκαετία του 1940 – 1950 χαρακτηρίζεται «σκληρή»; Να δώσετε το ιστορικό
πλαίσιο της δεκαετίας.
β)
Τι εννοούμε με τον όρο «μεταπολεμική λογοτεχνία»; (συμβουλευτείτε και την
εισαγωγή του βιβλίου σας στη σελ. 217)
γ)
«Ο Αντώνης Σαμαράκης (1919-2003) οφείλει την επιτυχία του στην παγκοσμιότητα
των ηρώων του». Να αιτιολογήσετε την παραπάνω άποψη με βάση τα έργα του Αντώνη
Σαμαράκη.
14.
Να μελετήσετε και να σχολιάσετε το σημείωμα
του Αντώνη Σαμαράκη στην ιστοσελίδα της UNISEF
Ποτέ
πια πόλεμος!
"Τις τελευταίες
νύχτες
δεν βλέπω όνειρα,
φοβάμαι πια να ονειρεύομαι"
είπε το οχτάχρονο παιδί
από το Κόσοβο.
Το
παιδί ξαναζούσε στα όνειρά του τον εφιάλτη του παράλογου πολέμου. Εμείς, πώς
τολμάμε να ονειρευόμαστε;
"Πόλεμος
εναντίον του πολέμου". Άπειρες φορές έχει γραφτεί και ακουστεί αυτό το
σύνθημα-σλόγκαν. Και όμως, ο πόλεμος ζει και βασιλεύει και τα πάντα σακατεύει :
ανθρώπινες ζωές, δημιουργήματα της επιστήμης και της τεχνολογίας, πολιτιστική
κληρονομιά, το περιβάλλον.
Εις
τους αιώνας των αιώνων πόλεμος. Διαψεύστηκαν τραγικά οι ελπίδες που είχαμε ότι
πόλεμος δεν θα ξαναγίνει ποτέ πια.
"Πόλεμος
πάντων πατήρ" είπε ο Ηράκλειτος. Ένας πατέρας που καταβροχθίζει τα παιδιά
του. Το συνηθίσαμε πια, εδώ είναι ο μέγας κίνδυνος. Ενώ πόλεμοι και εμφύλιοι
σπαραγμοί μαίνονται γύρω μας, τους θεωρούμε κάτι φυσικό και αναπότρεπτο.
Πρώτη
προτεραιότητα στη λίστα των θυμάτων των πολέμων έχουν τα παιδιά. Τα βλέπουμε
στην τηλεόραση, χάρη σ' αυτήν έχουν μπει στα σπίτια μας - στην ψυχή μας όμως
έχουν άραγε μπει;
Παιδιά
που τους δίνουν όπλα μεγαλύτερα από το μπόι τους και τα στέλνουν να κλαδέψουν
τη ζωή άλλου ανθρώπου και να πεθάνουν και τα ίδια. Παιδιά που τα ποτίζουν μίσος
για τον πλησίον. Αλλά το παιδί σκέφτεται την ειρήνη, την ονειρεύεται, τη ζωγραφίζει,
την τραγουδά.
Τα
παιδιά-θύματα να μην τα μετράμε με νούμερα, φτάνει και μόνο ένα παιδί να χαθεί
έτσι, τότε ο κόσμος μας ο δήθεν πολιτισμένος, ο δήθεν χριστιανικός, έχει χρεωκοπήσει.
Αυτό που πεθαίνει είναι η ψυχή του παιδιού.
Αντώνης Σαμαράκης
